Η Ελένη Λαδιά γεννήθηκε στην Αθήνα το 1945 και είναι πεζογράφος. Σπούδασε Αρχαιολογία στη Φιλοσοφική Σχολή και Θεολογία στη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ασχολείται αποκλειστικά με την λογοτεχνία από την εφηβική ηλικία ως σήμερα. Έχει γράψει μυθιστορήματα, διηγήματα, δοκίμια και έχει μεταφράσει έργα, ενώ άρθρα της έχουν δημοσιευτεί σε λογοτεχνικά περιοδικά και σε εφημερίδες. Έχει τιμηθεί με Β’ Κρατικό Βραβείο (1981) για τον Χάλκινο ύπνο και με το Βραβείο Ουράνη της Ακαδημίας Αθηνών (1991) για την Ωρογραφία, βιβλίο που ήταν υποψήφιο για το Ευρωπαϊκό Βραβείο του 1993, καθώς και με το Κρατικό Βραβείο (2007) για το βιβλίο Η γυναίκα με το πλοίο στο κεφάλι. Διηγήματά της έχουν μεταφραστεί στα σλοβένικα, γαλλικά, αγγλικά, ιταλικά, γεωργιανά, εβραϊκά. Το μυθιστόρημά της Χι ο Λεοντόμορφος μεταφράστηκε στα σερβικά, Η Χάρις, Η γυναίκα με το πλοίο στο κεφάλι και η Αποσπασματική σχέση στα ρουμανικά. Οι Ομηρικοί Ύμνοι, σε απόδοση Δ.Π. Παπαδίτσα – Ελένης Λαδιά, έχουν μεταφραστεί στα φινλανδικά. Απόσπασμα από το βιβλίο της Η γυναίκα με το πλοίο στο κεφάλι έχει μεταφραστεί σε 10 γλώσσες από το ΕΚΕΜΕΛ. Το βιβλίο της Δοκίμια για τον Ντοστογιέφσκι, που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Αρμός, μας έδωσε την αφορμή για την ακόλουθη συνέντευξη.

Τα πρώτα πρώτα ήταν τα παραμύθια. Είμαι παραμυθοθρεμμένη. Μετά ήρθαν τα μυθιστορήματα, ελληνικά και ξένα. Αυτοί που μετέπειτα με επηρέασαν πολύ είναι οι Ντοστογιέφσκι, Νίτσε, Κάφκα και Κίρκεγκωρ. Τελειώνοντας το Γυμνάσιο είχα διαβάσει τα περισσότερα έργα του Ντοστογιέφσκι και χάριν του άρχισα μαθήματα ρωσικής γλώσσας, για να πλησιάσω κάτι από τον αγαπημένο μου στο πρωτότυπο, να φτάσω κοντά στο κεφάλι του, κοντά στα χείλη του καθώς υπαγόρευε στη στενογράφο σύζυγό του.

Δεν ξέρω, δεν θυμάμαι, ίσως επειδή αυτό συνέβη πολύ νωρίς, στο Δημοτικό, ήρθε κάτι αιφνιδίως υπό μορφή στίχου. Δεν ήταν παρακίνηση αλλά μία παρόρμηση, δυνατή και ασυγκράτητη. Τότε προτού κοιμηθώ, έφτιαχνα ιστορίες στο μυαλό μου, όπου πάντοτε ήμουν η ένοχη και η παραμελημένη.

Μου αρέσει γιατί είναι μια πλούσια λογοτεχνία, κι ας θυμηθούμε τους Γκόγκολ, Τσέχωφ, Νεκράσωφ, Πούσκιν κ.ά. Μετά αγαπώ την ρωσική γλώσσα, γιατί είναι πλασμένη στα χνάρια της αρχαίας ελληνικής. Κι αγαπώ ακόμη το στέρεο ορθόδοξο φρόνημα του ρωσικού λαού.

Το βάθος της ψυχολογικής του ματιάς. Ο Ντοστογιέφσκι υπήρξε ο πρόδρομος για τους ψυχολόγους του βάθους. Αναλύει τους ανθρώπινους χαρακτήρες και με αγάπη τούς εμφανίζει όπως είναι, όπως είμαστε. Γιατί είμαστε όντα αντιφατικά και αποσπασματικά. Το πιο ενδιαφέρον είναι πως κάθε ήρωας του Ντοστογιέφσκι, ακόμη και ο πιο ασήμαντος, έχει ιδιότητες, είναι άνθρωπος με ιδιότητες. Έπειτα οι ιδέες του, πρωτότυπες, φιλοσοφικές, κάθε βιβλίο του κι ένα συγκλονιστικό θέμα. Οι Δαιμονισμένοι, λόγου χάρη, είναι ένα δυνατό, διαχρονικό και προφητικό μυθιστόρημα. Είναι πάντα οι ίδιοι αναρχικοί σε όλες τις εποχές που ζητούν να κλονίσουν τα θεμέλια της κοινωνίας. Ή το θαυμάσιο Υπόγειο, όπου το θέμα του Ενός και της ολότητος παίρνει συγκλονιστικές διαστάσεις. Ο Σωσίας, μία τρομακτική ιδέα! Και επίσης το τμήμα του Μεγάλου Ιεροεξεταστή στους Αδελφούς Καραμάζωφ.

Όλα τα έργα του είναι σπουδαία: Συστήνω το Υπόγειο (για μένα είναι το σπουδαιότερο βιβλίο μετά το Βιβλίο του Ιώβ), μία άλλη μορφή του πλατωνικού σπηλαίου, το Έγκλημα και τιμωρία (το σπουδαιότερο εγχειρίδιον ψυχολογίας), τους Αδελφούς Καραμάζωφ και, θα έλεγα, όσα μπορεί να διαβάσει ο καθένας. Μακάρι να τα διάβαζε όλα. Προσωπικώς κάθε φορά που τον διαβάζω, βρίσκω νέα, πρωτόγνωρα στοιχεία. Είναι σαν μία σπουδαία αρχαιολογική ανασκαφή με πολλές στρωματογραφήσεις.

Δεν υπάρχει αφορμή. Τα δοκίμια αυτά άρχισαν να γράφονται το 1972, όταν ήμουν πολύ νέα. Συνεχίστηκαν μέσα στα χρόνια και γράφονταν όταν είχα να πω κάτι αξιόλογο, που να φωτίζει τις ντοστογιεφσκικές σελίδες. Δεν είχα συνειδητοποιήσει πως θα έγραφα ένα βιβλίο για τον Ντοστογιέφσκι. Μόλις το έδωσα στον εκδότη, έπειτα από λίγο μού ήρθε άλλο δοκίμιο στο μυαλό με τον τίτλο «Ο Σταυρόγκιν κυνηγούσε πεταλούδες». Βεβαίως δεν πρόλαβα να το ενσωματώσω στο βιβλίο και το δοκίμιο δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Στέπα του Δημήτρη Τριανταφυλλίδη.

Θα έλεγα πως ένας συγγραφεύς με τεράστιο χάρισμα, οραματισμό και ψυχολογική δεινότητα, μπορεί μια χαρά να πλάσει ωραία τους χαρακτήρες του. Όλοι είναι καμωμένοι από τμήματα Θεού και Σατανά, κι αυτό είναι κυρίως το χαρακτηριστικό κάθε ανθρώπου. Όσο για τον αλλοπρόσαλλο χαρακτήρα των ηρωίδων του, αυτός κι αν πηγαινοέρχεται ταχύτατα μεταξύ παραδείσου και κολάσεως. Είναι γυναίκες δοτικές σαν μητέρες και ερωμένες με αρπακτικά νύχια.

Η αγάπη έχει πολλές μορφές. Αρχικώς υπάρχει το περίφημο απόσπασμα από την Α’ προς Κορινθίους Επιστολή, όπου περιγράφεται η αυθεντική αγάπη: «Η αγάπη μακροθυμεί, χρηστεύεται, η αγάπη ου ζηλοί, η αγάπη ου περπερεύεται, ου φυσιούται, ουκ ασχημονεί, ου ζητεί τα εαυτής, ου παροξύνεται, ου λογίζεται το κακόν, ου χαίρει επί τη αδικία, συγχαίρει δε τη αληθεία, πάντα στέγει, πάντα πιστεύει, πάντα ελπίζει, πάντα υπομένει». Ανάλογα με τον χαρακτήρα του ανθρώπου δημιουργείται και η αγάπη. Η ταπεινή πόρνη Σόνια αγαπά τον Ρασκόλνικωφ και θέλει να τον συνοδεύσει στην Σιβηρία. Επίσης και η περίπλοκη Γκρούσεντα όταν αγαπά τον Δημήτρη Καραμάζωφ πηγαίνει μαζί του στην εξορία. Ο ονειροπόλος στις Λευκές νύχτες εξακολουθεί να αγαπά την Νάστιενκα, κι ας ήταν εκείνη ερωτευμένη με άλλον. Ο ανώνυμος όμως τύπος του Υπογείου, ο οποίος αυτοχαρακτηρίζεται υποχόνδριος και μνησίκακος, έχει μία διαφορετική μορφή αγάπης, πιο άγρια και σαδιστική, όταν λέγει πως γι’ αυτόν αγάπη σημαίνει τυραννία και ηθική κυριαρχία. Και στα κρυφά του ονειροπολήματα φανταζόταν την αγάπη σαν πάλη που άρχιζε από το μίσος και κατέληγε στην ηθική υποταγή.

Φυσικά και ήταν μία τεχνική, η δική του τεχνική για να πλάσει τον δικό του κόσμο στα βιβλία του. Χρησιμοποιώντας την ανάλυση, βυθιζόταν στα βάθη και αναλύοντας την κάθε περίπτωση χωριστά αναζητούσε την εικόνα του όλου. Εδώ θυμάμαι έναν στίχο του ποιητή Δ.Π. Παπαδίτσα που εκφράζει την ίδια άποψη: «το ελάχιστο με τις φωνές όλου». Για να πετύχεις όμως την ανάλυση κάθε περίπτωσης ξεχωριστά, δηλαδή το ελάχιστο με τις φωνές όλου, πρέπει να είσαι μεγάλος συγγραφεύς, όπως ο Ντοστογιέφσκι. Να μπορείς να κάνεις την αναγωγή από το ατομικό στο γενικό. Με αυτόν τον τρόπο, όλες οι ξεχωριστές περιπτώσεις ανάγονται στο όλον, γι’ αυτό και υπάρχει η πολυφωνία στο ντοστογιεφσκικό μυθιστόρημα.

Αυτό το γράφει ο Ορντίνωφ, ο ήρωας της Σπιτονοικοκυράς. Το υπόβαθρον όπου είχε κτισθεί η εγκεφαλική ζωή ήταν η επιστήμη με την μορφή της καθαράς θεωρίας. Όμως ο ίδιος υποψιαζόταν πως υπήρχε και μία άλλη ζωή, αυτή των πολλών, την οποία αναστήλωνε με υλικά μερικές μνήμες και διαβάσματα. Προαισθανόταν επίσης πως κάποτε στο μέλλον θα γινόταν μέτοχος αυτής της άλλης ζωής των πολλών, και το ένστικτό του επαληθεύθηκε όταν ερωτεύθηκε την Κατερίνα, η οποία ήταν ψυχολογικώς δεμένη με τον μάγο γερο-Μούριν. Έζησε αυτήν την φοβερή εμπειρία ο ευαίσθητος νέος, όταν αντιμετώπισε την κολασμένη σχέση αυτού του ζεύγους. Αυτή λοιπόν η άλλη ζωή ήταν τελικώς ελκυστική και πάντα, αργά ή γρήγορα, αναπόφευκτη.

«Αλλ’ απέτυχα, διά τούτο είμαι άθλιος», λέγει ο Ρασκόλνικωφ. Όντας φοιτητής έγραψε ένα δοκίμιο, στο οποίο ανέφερε υπαινικτικώς πως υπάρχουν στον κόσμο ορισμένα πρόσωπα, που έχουν το δικαίωμα να κάνουν όλων των ειδών τα εγκλήματα και τις ατιμίες, και πως γι’ αυτά δεν υπάρχουν νόμοι. Η σύνοψη του δοκιμίου: οι άνθρωποι διαιρούνται σε κοινούς και εξαιρετικούς. Μόνον οι εξαιρετικοί έχουν το δικαίωμα να προχωρήσουν πέρα από τον νόμο. Αν χρειασθεί κάποιος από τους εξαιρετικούς για την ιδέα του να περάσει έστω και πάνω από ένα πτώμα, πάνω από αίμα, τότε αυτός ο άνθρωπος μπορεί να δώσει το δικαίωμα στην συνείδησή του να περάσει πάνω από το πτώμα. Με λίγα λόγια να εξοστρακίσει την συνείδησή του, αυτός είναι κατά τον Ρασκόλνικωφ ο εξαιρετικός άνθρωπος. Ο ίδιος όμως δεν ήταν. Αποδείχτηκε πως η συνείδησή του ήταν πιο δυνατή από τις θεωρίες του, κι έτσι βρέθηκε φοβισμένος, με εφιάλτες και πονοκεφάλους, λιγοψυχίες και ψυχικές παλινδρομήσεις. Γι’ αυτό και λέγει στην αδελφή του, Ντούνια: «Αλλά με το πρώτο βήμα τα παράτησα, γιατί είμαι δειλός». Και μετά την δολοφονία ισχυρίζεται πως δεν σκότωσε έναν άνθρωπο αλλά μία αρχή. Την αρχή του εξαιρετικού ατόμου, που παραβαίνει τον νόμο και την συνείδησή του.

Σκοπίμως διάλεξα αυτούς τους δευτερεύοντες τύπους, γιατί είναι το ίδιο σπουδαίοι, όπως και οι πρωτεύοντες. Και όλοι εφοδιασμένοι με μία θεωρία. Ο Κυρίλωφ δεν ενδιαφέρεται για τις πεποιθήσεις της ομάδος των Δαιμονισμένων. Αυτός ο μηχανικός ακολουθεί την θεωρία του πως με την αυτοκτονία του και νικώντας τον φόβο γι’ αυτήν, ο άνθρωπος μπορεί να γίνει Θεός. Στην θεωρία του αναζητά το αίτιον της αδυναμίας των ανθρώπων να σκοτώσουν τον εαυτό τους. Θα υπάρξει, έλεγε, ένας καινούργιος άνθρωπος, ευτυχισμένος και περήφανος. Αυτός που θα του είναι το ίδιο να ζει ή να μη ζει, θα είναι ο καινούργιος άνθρωπος. Αυτός που θα νικήσει τον πόνο και τον φόβο, θα γίνει ο ίδιος Θεός. Κι εκείνος ο άλλος ο Θεός δεν θα υπάρχει πια. Αυτός ο καινούργιος άνθρωπος του Κυρίλωφ είναι μία άλλη εκδοχή του νιτσεϊκού ανθρώπου. Αυτοί θα υπάρξουν μετά τον θάνατον του Θεού. Και με την αυτοκτονία του ο Κυρίλωφ ζητά να επικυρώσει την θεωρία του.

Όχι, δεν θεωρώ τον Ντοστογιέφσκι πολιτικοποιημένο συγγραφέα, αλλά κάποιον που αγάπησε πολύ την Ρωσία και τον λαό της. Που αγάπησε και γονάτιζε στο ρωσικό χώμα. Στα τέσσερα χρόνια των καταναγκαστικών έργων στην Σιβηρία μελέτησε τους εγκληματίες κι ανακάλυψε σε όλους ψυχή. Ήταν μεγάλο το εύρημά του: ψήγματα χρυσού που υπήρχαν σε κάθε Ρώσο. Γι’ αυτό θύμωνε και με τους δυτικόφιλους συγγραφείς, οι οποίοι θεωρούσαν την πατρίδα τους αποτυχημένη και ζούσαν στο εξωτερικό, όπως λόγου χάρη ο Τουργκένιεφ. Ακόμη και στην έξαρση του πανσλαβισμού του, όπως απέδειξε στις γιορτές για τον αγαπημένο του Πούσκιν, τότε που ο κόσμος έκλαιγε και γυναίκες λιποθυμούσαν από συγκίνηση, δεν μπορώ να θεωρήσω τον Ντοστογιέφσκι πολιτικό συγγραφέα. Ήταν κάτι βαθύτερο: τόσο εθνικός, που έγινε οικουμενικός συγγραφεύς.

Μολονότι ο Τολστόι είναι ένας μεγάλος συγγραφεύς με φιλοσοφικές, θεολογικές και βαθιά υπαρξιακές αγωνίες, κι είναι ο άλλος μεγάλος στυλοβάτης της ρωσικής γραμματείας, επιλέγω τον Ντοστογιέφσκι, τον Φέντια μου των εφηβικών μου χρόνων, τον Ντοστογιέφσκι της ωριμότητός μου και των αρχόμενων γηρατειών. Τον διαβάζω συχνά, όπως περικοπές των Ευαγγελίων. Μόνο το Υπόγειό του έχω διαβάσει δέκα φορές μέχρι τώρα, χωριστά που το έχω κιόλας μεταφράσει. Το γραφείο μου είναι γεμάτο από φωτογραφίες του.

Θα ήθελα να χαρούν και να μάθουν οι αναγνώστες αυτής της συνέντευξης, που τόσο οι ερωτήσεις σας, κ. Ιντζέμπελη, όσο και οι δικές μου απαντήσεις έγιναν από καρδιάς. «Κηρόθεν», για να χρησιμοποιήσουμε ως Έλληνες κι ένα ομηρικό επίρρημα. Σας ευχαριστώ!