Είναι αλήθεια ότι μέχρι και σήμερα, πέρα από εμπειρίες, γνώμες, υποκειμενικές απόψεις και επιχειρηματολογίες που διατυπώνονται, αναφορικά με το ζήτημα της «θείας», ή μη προέλευσης του «Αγίου Φωτός», το πρόβλημα, αν και παλιό, παραμένει δυσεπίλυτο. Είναι, όμως, και «αντιλεγόμενο», με τις σχετικές απόψεις που έχουν διατυπωθεί ανά τους αιώνες, να διακρίνονται σε «εχθρικές», «σκεπτικιστικές», «ουδέτερες» ή και σε δογματικά «υπερασπιστικές».
Αν και το ενδιαφέρον για την καταγωγή και τις διαστάσεις του, από πολύ παλιά αναζωπυρωνόταν, κυρίως από την άγρια διαμάχη των ορθοδόξων μοναχών με τους Αρμένιους μονοφυσίτες, για προνόμια και πρωτεία παραχωρημένα με αυτοκρατορικά χρυσόβουλα ή σουλτανικά φιρμάνια, εν τούτοις τελευταία -ακόμη και πρόσφατα- βλέπουμε «φωτολάτρες» (σ.σ, αυτοί που που πιστεύουν ότι το «Άγιο Φως» έρχεται από τους ουρανούς το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου και ανάβει την ύπερθεν του Τάφου του Ιησού τοποθετημένη ιερή κανδήλα με τα 33 κεριά) και «φωτομάχους» (σ.σ, εκείνοι που βλέπουν το φαινόμενο της αφής του ως ένα τρυκ…) να αναγάγουν το ζήτημα σε σημείο πολιτικής αντιπαράθεσης, χωρίς, δυστυχώς, να μπορέσουν να του δώσουν περισσότερη πνευματικότητα.
Ειδικότερα αναφορικά με τη διαχρονικά συντηρούμενη «διένεξη» των δύο πλευρών, άξιος επισήμανσης είναι ο ισχυρισμός των «φωτομάχων» ότι κάθε πιθανή μαρτυρία περί του θαύματος της Αφής του Φωτός του Παναγίου Τάφου, προέρχεται από εκκλησιαστικά πρόσωπα, ή πρόσωπα των οποίων το πολιτικό μέλλον ήταν είτε είναι εξαρτώμενο από τη θρησκεία. Ενώ κατά τους «φωτολάτρες, σκοπός δεν είναι να αποδειχθεί το «θαύμα» ή να ερμηνευτεί η φύση του, αλλά να καταδειχθεί και να απορριφθεί η αυθαιρεσία της ερμηνείας του φαινομένου, από τους «φωτομάχους».
Οι προ ολίγων ετών (Απρίλιος του 2017) αντίθετου περιεχομένου δηλώσεις: «είναι απαράδεκτο το ότι ενισχύουμε ένα κατάλοιπο της παγανιστικής περιόδου και το ενισχύουμε με το κράτος, όταν το κράτος πρέπει να είναι ανεξίθρησκο…» (σ.σ, Μάκης Μπαλαούρας τότε βουλευτής Συριζα-ΑΝΕΛ) «το να μεταφέρεται με τιμές αρχηγού κράτους το Άγιο Φως είναι υπερβολικό» (σ.σ, επισήμανση του κ. Κ. Μπάρκα, τότε και νυν βουλευτή Πρέβεζας του Σύριζα) αλλά και οι σχετικές απαντήσεις: «είναι απαράδεκτη, αδικαιολόγητη και προκλητική επίθεση κατά της Ορθοδοξίας…» (σ.σ, η απάντηση του τότε βουλευτή ΑΝ.ΕΛ κ. Δ. Καμμένου).
«Βάζει στο στόχαστρο ακόμα και την ορθόδοξη πίστη των Ελλήνων…» (σ.σ, η επικριτική δήλωση της κυρίας Κατερίνας Μονογυιού τότε πολιτευτή Κυκλάδων της ΝΔ).
Είναι ενδεικτικές του κλίματος αντιπαράθεσης μεταξύ των αντιμαχόμενων πλευρών, η οποία φουντώνει στις ημέρες της Μ. Εβδομάδας.
Ωστόσο, κοιτώντας προς τα πίσω, στους αιώνες που πέρασαν, διαπιστώνουμε ότι η έκρηξη της Γαλλικής Επανάστασης ήταν ένα γεγονός που οδήγησε τις ιστορικές εξελίξεις σε πολλούς τομείς. Ο επιθετικός αντικληρικαλισμός της και το κίνημα από-χριστιανισμού, που οδήγησε σε πράξεις όπως καταστροφές εκκλησιών, βεβήλωση χριστιανικών συμβόλων, κατάργηση της χριστιανικής χρονολογίας και σφαγές εκατοντάδων κατώτερων κληρικών, ήταν, εκτός άλλων, αποτελέσματα της πίεσης που ασκούσε ένας αντιδραστικός ορθολογισμός για να φανερωθεί. η φιλοσοφική αυτή στάση, στηριγμένη στην πεποίθηση πως δεν υπάρχουν ανεξερεύνητες πραγματικότητες. Ο οποίος (ορθολογισμός), κινούμενος ενάντια στην κατ' αίσθηση εμπειρία, κατάφερε να οδηγεί στην κατά κυριολεξία λατρεία της λογικής. Ο θαυμασμός συγγραφέων, φιλοσόφων, των λογίων γενικά (ακόμη και κληρικών), για τις δυνατότητες που ανέπτυξε η δυτική νοησιαρχία, οδήγησε σε σύγκρουση εξέχοντα πρόσωπα, ακόμη και μέσα στο χώρο της Ορθόδοξης Θεολογίας.
Όπως σωστά αναφέρει ο πατήρ Γεώρ. Μεταλληνός [σ.σ, ομότιμος καθηγητής της Θεολογικής Σχολής και γνωστός «φωτολάτρης», ο οποίος στο βιβλίο του με τον τίτλο «Φωτομαχικά - Αντιφωτομαχικά» (εκδ. «Ιστορητής/Κάτοπτρο», 2001) αντιτάσσει ισχυρή επιχειρηματολογία έναντι των «φωτομάχων»], από τον 18ο αιώνα και μετά, το Φως του Παναγίου Τάφου έγινε άλλο ένα σημείο τριβής στον διάλογο Διαφωτισμού-Ορθοδοξίας. Ενώ ενδεικτική της «εμπόλεμης» κατάστασης που επικρατεί ανάμεσα στις δύο πλευρές, είναι η διαφωνία επάνω στο ζήτημα του «Αγίου Φωτός», των κληρικών και διδασκάλων του Γένους Νικηφόρου Θεοτόκη (1731–1800) που αρνείται το θαύμα και του Ευγένιου Βούλγαρι (1716–1806) που το αποδέχεται, αλλά και πολλών άλλων που τάχτηκαν με τη μία ή την άλλη πλευρά.
Παρά ταύτα έναν από τους πολέμιους του θαύματος της «θεϊκής» προέλευσης του Αγίου Φωτός, που επικαλούνται οι «φωτομάχοι» στην αντιπαράθεση με τους «φωτολάτρες», είναι ο Αδαμάντιος Κοραής, ο οποίος ήδη το 1826 στον «Διάλογο περί του εν Ιεροσολύμοις Αγίου Φωτός» έγραφε: «…χρεωστούν οι ιερωμένοι μας να παύσωσιν το θαυματούργημα, το οποίον ατιμάζει τόσον την θρησκείαν… και φθείρει τα ήθη του λαού». Πιο συγκεκριμένα, ο σοφός διδάσκαλος του γένους, στον τρίτο τόμο του βιβλίου του «ΑΤΑΚΤΑ», μας πληροφορεί, σχετικά, ότι οι χριστιανοί Πατέρες δεν αναφέρουν τίποτα μέχρι τον 9ον μ.Χ αιώνα περί του «Αγίου Φωτός», και αφού αναγνωρίζει μόνο τον Ιησού Χριστό ως το Αληθινό Φως, αποκαλεί τους Αγιοταφίτες ιερείς λαοπλάνους, και συνεχίζει λέγοντας «Το ψευδό-θαύμα αυτό το πιστεύουν ολίγοι, ίσως τινές δια μωρίαν και άλλοι δι΄ αισχροκέρδειαν... Ουδέ ο Χρυσόστομος το επίστευεν ή μάλλον ουδέ το εγνώριζε, διότι, άν εις τον καιρόν του εθαυματουργείτο το άγιον φώς, πώς ήτο δυνατόν να λέγη ότι δέν εγίνοντο πλέον θαύματα;».
Στη σημερινή εποχή, συχνά οι διαφωνίες επάνω σε θέματα που αφορούν στην Ορθόδοξη Πίστη και Παράδοση, και ειδικότερα στο θέμα του «Αγίου Φωτός» οι αντιρρήσεις που προβάλουν διάφοροι αρνητές και υπερασπιστές του θαύματος, βασικά αναπτύσσονται μέσα από μια επιχειρηματολογία που βασίστηκε όχι σε κάποια σπάνια και δυσεύρετα χειρόγραφα, αλλά σε δύο, όλα κι όλα, πασίγνωστα και σύγχρονα βιβλία, τα οποία υπάρχουν σε κυκλοφορία εδώ και λίγα χρόνια. Το ένα είναι, «Το αρχιτεκτονικό συγκρότημα του ναού της Αναστάσεως Ιεροσολύμων και το θέμα του Αγίου Φωτός» (University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1999, συγγραφέας ο Ομότιμος καθηγητής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Κ. Καλοκύρης) και το άλλο είναι το προαναφερθέν: «Φωτομαχικά-Αντιφωτομαχικά» του Πρωτοπρεσβύτερου πατέρα Γεωργίου Μεταλληνού (εκδόσεις Κάτοπτρο-Ιστορητής, Αθήνα 2001).
Το βιβλίο του Κ. Καλοκύρη περιέχει ένα ιστορικό των αναφορών περί του «Αγίου Φωτός» το οποίο ερμηνεύει με επιχειρήματα που τον οδηγούν στη διαπίστωση ότι η «Αφή της Ιεράς Φλόγας» δεν είναι θαύμα, αλλά μια παρανόηση που πηγάζει από αναξιόπιστους μάρτυρες, λαϊκά θρησκευτικά Περιοδικά, τουριστικές δημοσιεύσεις ή την τηλεόραση.
Επιπλέον, ο καθηγητής ερμηνεύοντας τη σύγχρονη ευχή (σ.σ, δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά από τον Κάλλιστο Μηλιαρά, στο άρθρο «Άγιον Φως», στο περιοδικό «Νέα Σιών», τόμ. 28, εν Ιεροσολύμοις 1933,σελ. 362-364), η οποία διαβάζεται το Μεγάλο Σαββάτο, από τον Πατριάρχη Ιεροσολύμων, μέσα στον Άγιο Τάφο, και πριν γίνει η αφή του φωτός, διατείνεται ότι μόνο σε φως φυσικό, το οποίο μάλιστα δεν είναι θαυματουργικά εμφανιζόμενο, αναφέρεται αυτή.
Από το άλλο μέρος ο Π. Γεωρ. Μεταλληνός αντίθετα, προτρέποντας τον κάθε καλής θέλησης «φωτομάχο» να μελετήσει- και όχι απλά να διαβάσει την επίμαχη Πατριαρχική ευχή(*) τον καλεί να απαντήσει στα κρίσιμα ερωτήματα:
Σε ποιο ακριβώς σημείο αναφέρει η ευχή από πού προέρχεται το Άγιο Φως;
Σε ποιο σημείο μας λέει ποιος ή τι το ανάβει;
Σε ποιο ακριβώς σημείο αναφέρει η ευχή ότι το φως είναι «συμβολικό»;
Σε ποιο ακριβώς σημείο αναφέρει η ευχή ότι το φως είναι «φυσικής» προέλευσης (δηλ. από ανθρώπινο χέρι) και όχι θεϊκής;
Η απάντηση είναι πουθενά! Δηλαδή όποιος διαβάσει προσεχτικά την πιο κάτω παρατιθέμενμη ευχή, δεν βλέπει ΠΟΥΘΕΝΑ ούτε αναίρεση του θαύματος, ούτε ότι το ανάβει ο Πατριάρχης, ούτε ότι δεν έρχεται από τον ουρανό!
Επομένως, οι «φωτολάτρες», ανατρέποντας έναν-έναν τους ερμηνευτικούς ισχυρισμούς της Πατριαρχικής ευχής, όπως τους διατυπώνει ο κορυφαίος «φωτομάχος» Κ. Καλοκύρης, καταλήγουν το συμπέρασμα ότι, όπως ακριβώς συμβαίνει με το θαύμα της ζωής, έτσι και το θαύμα της «Αφής Του Αγίου Φωτός» αφορά στην άγνωστη δύναμη δημιουργίας της ιεράς φλόγας και όχι στη φυσική της υπόσταση.
______________________________
(*) «Αυτό τα ο υπέρ-ευλογημένο Σάββατο εορτάζουμε τα σωτηριώδη σου μυστήρια που έγιναν στη γη και κάτω από τη γη, σε ανάμνησή σου -που είσαι το ιλαρό φως που έλαμψε με θεϊκό τρόπο στα καταχθόνια- πραγματοποιούμε τελετή φωτοφάνειας εικονίζοντες τη θεοφάνεια που έκανες προς εμάς. Για το λόγο αυτό, με ευλάβεια λαμβάνουμε από το φως που αδιάκοπα και παντοτινά καίει επάνω σε αυτόν τον φωτοφόρο σου Τάφο και σε παρακαλούμε να το αναδείξεις αγιασμού δώρο και γεμάτο χάρη, με τη χάρη του Παναγίου σου Τάφου και αυτούς που θα το αγγίξουν/πλησιάσουν με ευλάβεια να τους ευλογήσεις, να τους αγιάσεις, να τους ελευθερώσεις από τα πάθη και να τους χαρίσεις υγεία» (σ.σ, η πιο πάνω ευχή παρατίθεται μεταφρασμένη στην νεοελληνική).