Η μεγάλη φωτιά

Λου Γιουρένεκ
Εκδόσεις Ψυχογιός 2016 - σελ. 532

Το βιβλίο αυτό πραγματεύεται μια αληθινή ιστορία. Προκειμένου να συγγράψει ο συγγραφέας την αφηγηματική περιγραφή των γεγονότων της Σμύρνης, βασίστηκε σε αναφορές, επιστολές και ημερολόγια αξιωματικών του Αμερικάνικου Πολεμικού Ναυτικού, αποχαρακτηρισμένες αναφορές της αμερικανικής Αντικατασκοπείας, καθώς και σε αμερικανικά και βρετανικά διπλωματικά τηλεγραφήματα. Παράλληλα αξιοποίησε τις μαρτυρίες Αμερικανών ιεραποστόλων και εθελοντών, καθώς και Βρετανών ναυτών και αξιωματικών, οι οποίοι υπήρξαν αυτόπτες μάρτυρες της φωτιάς και των όσων επακολούθησαν. Η βασική συνεισφορά του βιβλίου αυτού είναι η καταγραφή της εκπληκτικής ιστορίας πίσω από την αμερικανική διάσωση στη Σμύρνη, βασισμένη στις μαρτυρίες εκείνων που συμμετείχαν στα γεγονότα.

Ο Λου Γιουρένεκ επιδιώκοντας να αναδείξει τα ξεχασμένα πρόσωπα που συνέβαλαν στη σωτηρία εκατοντάδων χιλιάδων Ελλήνων τον Σεπτέμβριο του 1922 αναζήτησε στα αμερικάνικα αρχεία τον απόηχο των δραματικών ημερών. Ο συγγραφέας κατορθώνει επιδέξια να διευρύνει τον κατάλογο των ανθρώπων που πρωταγωνίστησαν στην εκκένωση της Σμύρνης πέρα από τον γνωστό ακόμη και σήμερα Αμερικανό πρόξενο Τζορτζ Χόρτον. Σημείο αναφοράς του είναι ο μεθοδιστής πάστορας Έϊσα Τζέκινς (1877-1933) γραμματέας της ΧΑΝ στη Σμύρνη, ο οποίος μεσολάβησε στις αμερικανικές αρχές, άσκησε πιέσεις, συγκρότησε επιτροπές ανθρωπιστικής βοήθειας και λειτούργησε ως κινητήρια δύναμη πίσω από την επιχείρηση διάσωση των Ελλήνων. Πλάι του σκιαγραφείται η δράση ελασσόνων, εξίσου σημαντικών όμως για τα γεγονότα προσωπικοτήτων, όπως ο πλωτάρχης Χάλσεϊ Πάουελ, η δόκτωρ Έστερ Πολ Λάβτζοϊ, ο πλοίαρχος Ιωάννης Θεοφανίδης.

Τον Σεπτέμβριο του 1922 ο Τουρκικός Στρατός, υπό τον Κεμάλ Ατατούρκ, εισέρχεται στην πόλη της Σμύρνης. Τούρκοι στρατιώτες αλλά και πολίτες επιδίδονται σε λεηλασίες, σφαγές και βιασμούς. Η πόλη κατακλύζεται από χιλιάδες ανθρώπους, Έλληνες, Αρμένιους, που έχουν συρρεύσει από την ενδοχώρα της Τουρκίας για να γλιτώσουν. Η μεγάλη φωτιά που ξεκίνησε από την αρμενική συνοικία εξαπλώνεται ταχύτατα, απειλώντας τις ζωές των ατόμων που έχουν καταφύγει στην παραλία στο Κε. Η Σμύρνη καίγεται, ο κόσμος ζητάει βοήθεια στην αποβάθρα, αλλά τα Αγγλικά, Γαλλικά και Αμερικανικά πλοία, που βρίσκονται στο λιμάνι δεν δίνουν καμία βοήθεια στους απελπισμένους. Η φωτιά είχε παγιδέψει, μια πελώρια και διαρκώς διογκούμενη ανθρώπινη μάζα στο Κε. Το πλήθος στοιβαζόταν ασφυκτικά σε έκταση μισού χιλιομέτρου ή και περισσότερο προς κάθε κατεύθυνση, επρόκειτο για σχεδόν ολόκληρο τον πληθυσμό μιας πόλης, που είχε εγκλωβιστεί σε έναν στενό, πλακόστρωτο πεζόδρομο μεταξύ του πύρινου τείχους και της θάλασσας. Γυναίκες οδύρονταν σηκώνοντας ψηλά τα βρέφη τους. «Πάρτε το παιδί μου μαζί σας. Για όνομα του θεού, πάρτε το». Επικρατούσε φριχτό χάος, παντού καπνοί, λάβρα, φωνές, κραυγές, φρενιασμένα βλέμματα, μαύρα μαντίλια και ναύτες με στρατιωτικά κλομπς να χτυπάνε τους απελπισμένους κατοίκους της Σμύρνης που ήθελαν να φτάσουν στα ξένα καράβια. Υπήρχε ένας Αμερικανός ο οποίος είχε επιλέξει να παραμείνει στην φλεγόμενη πόλη, καταβάλλοντας τιτάνια προσπάθεια να αντιμετωπίσει τον εφιάλτη που εκτυλισσόταν ολόγυρά του. Ο Έισα Κεντ Τζέκινς, ένας πρώην μεθοδιστής πάστορας σε πόλεις της πολιτείας της Νέας Υόρκης, βρέθηκε ανάμεσα σε πανικόβλητους πρόσφυγες στο τέλος του Κε. Ο Τζέκινς είχε φτάσει στη Σμύρνη μόλις έναν μήνα πριν ως υπάλληλος της ΧΑΝ. Ήταν ένας μικρόσωμος, γλυκομίλητος και φιλάσθενος άνθρωπος, του οποίου η δουλειά του ήταν η διδασκαλία της Βίβλου. Το παρουσιαστικό του Τζέκινς δεν προϊδέαζε για άνθρωπο με τάση προς ηρωικές συμπεριφορές, κι όμως μέσα στις επόμενες ημέρες, δεκάδες χιλιάδες πρόσφυγες που συνέρρεαν στη Σμύρνη μέσα στο φλεγόμενο Κε θα κατέληγαν να του χρωστούν την ζωή τους.

Η φωτιά στη Σμύρνη ήταν τεράστια και επρόκειτο να μετατρέψει σε στάχτες την πλουσιότερη και πλέον κοσμοπολίτικη πόλη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Τελικά η φωτιά αυτή έμελλε να διεκδικήσει μία ακόμη πιο περιβόητη διάκριση. Σηματοδότησε το τελευταίο βίαιο επεισόδιο στην πορεία του δεκαετούς ολοκαυτώματος, το οποίο στοίχισε τη ζωή σε περισσότερους από 3.000.000 ανθρώπους -Αρμένιους, Έλληνες και Ασσύριους, όλοι τους μέλη χριστιανικών μειονοτήτων -στα τουρκικά εδάφη, στο διάστημα μεταξύ 1912 και 1922.Ταυτόχρονα θα σηματοδοτήσει και το τέλος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Ο Τζέκινς είναι αποφασισμένος να σώσει όσο περισσότερους πρόσφυγες μπορεί. Με την βοήθεια του Κυβερνήτη του αντιτορπιλικού Έντσαλ, Χάλσεϊ Πάουελ, και πολλών άλλων θα καταφέρει να ναυλώσει πλοία και να απομακρύνει πάνω από ένα εκατομμύριο πρόσφυγες…

Ο Λου Γιουρένεκ είναι καθηγητής δημοσιογραφίας στο Πανεπιστήμιο της Βοστόνης. Έχει υπάρξει Nieman Fellow στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, όπου εκεί έχει υπηρετήσει κι ως εeditor-in-residence και έχει τιμηθεί με το National Outdoor Book Award για το μυθιστόρημα του Backcast (2007).

Κώστας Τραχανάς